Virxilio, un pintor único

          

  Nota: Tiven a experiencia de compartir algunhas cousas co mestre, sen lugar a dúbidas o comisariado de “A balada silente do mariñeiro”(2006), Centro Cultural Deputación de Ourense, foi un regalo. Recupero para o blog o texto do catálogo. A xenerosidade de Virxilio deixounos un mural estupendo na segunda planta, na área de formación, momento que recollen as imaxes. 

   

          A balada silente do mariñeiro

                   Viaxe trala balea

                  O vixía era un home pequeno, delgado, véndoo subir cara o pao daba a impresión de que todo o mundo podía facelo. Evidentemente que non era a primeira vez, pero esoutro día, da súa gorxa emanaba suficiente cantidade de ron para contaminar unha estancia; con toda probabilidade, esta era a única maneira de soportar, no medio dun mar de xeo, a frialdade da noite.

                  O mar estaba calmo, en silencio detido, debuxando plácidas liñas ondulantes a golpe de vaivén; como se quixera agochar con premeditado disimulo o segredo que este gardaba nas súas entrañas, un estrondo cheo de ventos e unha oleaxe infranqueábel que viría máis tarde. Mentres, a fértil e vaporosa gorxa do vixía anunciounos o que todos nós estábamos esperando: “Por alí sopran!

                Por alí sopran, todos coñecíamos de memoria esas tres malditas palabras. Demasiado tempo agardando por elas para que tan alcoholizado elemento as pronunciara de novo. Fíxoo con tanta intensidade, con tanto ímpeto, que dende onde estábamos resoaron como se saíran do inferno.

                Sostén o aceiro como se lle fora a vida, que lle vai. Tempo de espera que nos enche de anguria, de sufrimento e de tensión contida. “Chegado o momento non podes fallar!” o mariñeiro pecha os ollos por uns segundos, e póusase sobre o seu maxín unha vez máis a imaxe dunha serea, dunha desas sempre tan fermosas e sensuais como esquivas, ás que cando menos o esperas aparecen, facéndote perder o control coa sinuosidade dunhas cadeiras a medio camiño da emoción e a fantasía.

                 O arpoador ten unha responsabilidade maior que o resto da tripulación, na súa man está algo máis que o prestixio de todos eles. Vémolo na embarcación como a ese mariño de altas miras que sempre soñou ser. Un deses homes de antano, rudo e forte, de saúde inquebrantábel até que o destino se cruce con el nese camiño tortuoso que é a vida... O noso amigo, é un deses homes curtidos no frío do día, e na esperanza da noite, seres de acción sempre arredor da inestabilidade do líquido elemento; homes de mundo, de cidades e portos, nómades porque si, fuxitivos de todo na dureza das afastadas campañas preto de Terranova ou do Mar do Norte; en xornadas interminábeis nas que todo era frío e os barcos nodriza, argumentos dun futuro aínda por vir.

                  Mariñeiro valoroso capaz de sacar forzas da enfermidade, moi decidido e animoso; coa mirada sempre posta no mar, no horizonte. Nese horizonte onde remata o mundo porque se intúe o abismo. Si, o mesmo mar, calmo, gris, que agora non anuncia medos, pero si tensión. Mira de esguello ao aceiro, tamén o fai cara esa corda que pende do arpón co que afrontará o envite, e a frecha que anuncia o destino. “Por alí sopran...!” Malditos sexades todos.

                  Claro que si, sen lugar a dúbidas houbera dado un bo mariñeiro, aínda que tan só fora de memoria, froito do seu maxín creativo; nunca un mariñeiro calquera, endexamais sería como un deses seres vaidosos, de terra dentro, mariñeiros temporais que posan no estío a carón da súa chalupa, para que lles fagan fotos, moitas fotos, coas que soportar a friaxe do inverno.

                    Non, Virxilio (Ourense, 1925) xamais se toma a broma as cousas serias. E menos dende que de neno instalara a súa mente en alta mar, ollando sempre ao fronte, movendo cos dedos o horizonte, ideando aquelas nada románticas viaxes transoceánicas, “seguras”, en barcos de moito vapor deses que sempre chegan ao seu destino, non como outros....

               “Por alí sopran!”. Claro que si Virxilio, a balea mergúllase de novo nas perigosas augas do océano, unha e outra vez, golpeando as extremidades do seu infinito corpo contra a superficie do mar como quen maldice ao destino; a proximidade resulta excesiva e perigosa, mentres, a tempestade álzase de pleno, e o noso arpoador zumega auga por todas partes. De súpeto grita con forza: “dinlle, amarrádea ben, que non se escape.”

                 A piques de rematar o relato, a ficción, a realidade segundo se mire, ou esa pel de metáfora que é a vida, vaise a iniciar o peor, a fase máis dura, a deses momentos de loita, nos que o home e o animal semellan estar ao mesmo nivel; non sei se corpo a corpo, pero case, minutos que parecen horas, e horas que parecen días. Deixándose arrastrar pola balea, sen destino, sen rumbo fixo, cuestión tan nauseabunda que ofendería ao máis indigno dos homes que se botara ao mar. Semellar preto do abismo, non é prato de gusto para ninguén.

                  Non, o noso amigo non sería un mariñeiro calquera, de selo, a bo seguro que sería o mellor dos posíbeis.

              Un arpoador valente

        Se os ollos son como un espello, nos de Virxilio non hai espazo para a mentira. Nos ollos contemplamos a vida, os estados de ánimo, a esperanza e incluso a morte; a fantasía e a mesquindade, as infidelidades e o amor. Nos ollos decatámonos da presencia de enfermidades, da ilusión do momento, ou da entrega ao verdugo. A ilusión como a tristura é contaxiosa. Nos ollos de Virxilio non existen límites, son os vivos ollos dun neno, sempre iluminados cara o porvir, como luceiros, igual que cando agarda pola balea co arpón pendurado da man, listo para afundirllo nas costas, e zas!, introducirllo o máis fondo posíbel nese infinito corpo de animal, enchéndolle de enigmas a pel até anularlle a vida.

              Quedarse na superficie das cousas é perigoso, un animal ferido arremete contra todo o que se poña por diante. É imposíbel vivir toda a vida lambendo as mesmas feridas, salvo que estas sexan excelsas, sublimes e marcadas polo misterio. Penso en Fautrier, en Tapiès, ou en Virxilio, como non. Un artista que atopou na superficie das cousas as claves da súa creación, nesas formas sinuosas, de cores acendidas, rostros redondeados, e, a materia. A materia que converte cada enunciado pictórico nunha sorte de escultura bidimensional, baixorrelevos tan recoñecíbeis que o engarzan co máis salientábel da tradición pictórica galega. Táboas cheas de pintura e filigranas barrocas na procura do momento para relatar unha atmosfera plena. Unhas obras que cando as atravesamos coa mirada temos a impresión de conectar co mellor da escultura de Faílde, co xesto vibrante de Seoane, a descrición de Colmeiro, e tantos outros, porque todos nós somos memoria, e, Virxilio, para poñer en pé este exercicio de narratividade envolvente, tivo que mamar das mellores fontes.

              Para o artista, a superficie é unha marca, unha escusa máis dende a que afrontar o ataque, unha coidada estratexia para seducirmos con unha pintura chea de impactos e ben remarcada, unha pintura ateigada de historias, que si se quere, poderíase liquidar dunha plumada, ao mesmo tempo, que se un desexa introducirse no seu labiríntico trazado lineal, como nese universo “puntillista” e escenográfico –Jazz Em Streckstrump–, cheo de luces e manchas de cor, vai ter traballo dabondo. A pintura debuxada de Virxilio dá para iso e para moito máis.

               Virxilio non persegue a realidade, é esta a que o persegue a el, eso si, unha realidade moi peculiar, idealizada, froito dunha ensoñación constante, duns encontros “remarcados” arredor da esencia, preñados de lirismo, de melancolía creativa, e de misterio.

                Virxilio non se queda na superficie porque el sabe como escrutar as sombras, como furgar nas reviravoltas da vida e mudalas nunha narración detida a base de sentimento, de encadrar as imaxes contempladas trala fiestra da imaxinación, de ateigalas de simbolismos, de goce visual. Igual que o arpoeiro persegue a presa até que esta se quede sen folgos antes de morrer, até ese instante no que o animal malgasta o último respiro, de igual xeito, el, o noso artista persegue a pintura. E a balea seguirá aí, somerxida, ao marxe da visibilidade pero arrastrando con forza a pequena embarcación, abaneándoa con medo nun fuxir apresurado cara ningures; mentres, o artista, el tamén seguirá incansábel, porque se algo lle sobra a Virxilio son forzas.

              A pintura calada

                  Adentarse na pintura de Virxilio é como escoitar as fermosas partituras da natureza, é como introducirse nun dos nosos bosques e deixarse levar polos sons. Nos enunciados pictóricos de Virxilio descubriremos unha beleza plena que zumega nostalxia, que recrea momentos que nos retrotraen a outros tempos; é inevitábel, sobre todo, cando o pintor gozou dunha vida tan rica, viaxada, con amizades ben gañadas. Uns enunciados silentes que nos falan ao oído, que nos reclaman a atención dun xeito continuado, que nos esixen ir retirando as capas de pintura como quen decide afastar a beleza na procura da mensaxe que figura ao fondo. Que ninguén se engane, estamos ante unha pintura memoriosa igual que o é o autor, e anque recollida nese obxecto excelso, preñado de beleza, a simple vista hai moito máis, un universo de silencios, tan só visíbel para aqueles que son perseverantes, igual que o foi o autor coa serie dos Xistos, onde os personaxes aparecen de maneira caprichosa ao ollar cara eles, rememorando momentos tan intensos como a propia vida.

              A presencia da sensualidade é unha das constantes na pintura de Virxilio. Toda a súa pintura é sensual. O erotismo, e non só cando este se presenta de maneira explícita, está moi presente. Dá igual que o motivo sexa unha mariña, un retrato, un bodegón ou un cartel, todo nel é dozura, todos os enigmas da sensualidade para aterrar nuns tempos pretendidamente gozosos, e esta é a súa virtude. Hai quen di que pintar é unha forma de organizar o mundo que nos rodea, para Virxilio esta é unha forma de gozalo, tal vez por iso na súa pintura a sensualidade se percibe tan xenerosa, tan excelsa dentro do continente da beleza, un festival, porque igual que lle pasaba ao vixía co ron, dos poros da súa pintura non zumega outro argumento que non sexa a sensualidade, e a esgalla.

                Matriculouse en “perspectiva renacentista” e “pintura ao fresco”. Trinta e tres anos e unha beca de seis mil pesetas da Deputación de Ourense. Coma el dúas mil almas máis tratando de facerse un oco na concorrida facultade de belas artes de París. Nembargantes, o seu futuro estaba en Pierre Gougne, unha empresa de pinturas, sete días á semana, cantos anos pasaron, verdade Virxilio?

                  O que non perdeu cos anos este autor é a capacidade de investigación, de sorprendermos coa propia arte. As novas series saídas a partir dos Xistos son un claro exemplo, calquera escusa é boa para anunciarmos un encontro, para introducirmos no “collage” ou facer uso das novas tecnoloxías, a fotografía incluída, toda unha sorpresa nun pintor de raíz tan clásica. Pero, aínda que pareza mentira na súa máis recente obra sempre haberá un lugar para a sorpresa, para a fantasía. Nas series máis actuais –os Xistos- introdúcenos nunha especie de xogo de percepción que el mesmo se encargará de desvelar pouco a pouco, enmudecendo o proceso. Quen de neno non deixou levar a súa imaxinación pola infinidade de figuriñas ocultas tralas lousas? Os paseos arredor da súa casa de Tamallancos enchéronlle a imaxinación igual que ao Quixote llo fixeron as novelas de cabalerías. Non conforme con esto, agora escruta tamén a outonía nos Chaos de Amoeiro, seguíndolle a pista aos figurantes dende esa fiestra imaxinaria que el nos presenta.

                 A exaltación da beleza nas artes pode colocar o resultado a un paso do abismo, pero el salva as circunstancias con brillantez, con imaxinación, con esa gran facilidade que ten, a través do debuxo e a mestría na aplicación da cor. Se unha excesiva ornamentación o instala ao borde do precipicio, a ferramenta do debuxo sempre acudirá na súa busca, sempre será a súa táboa de salvación.

               É obvio que os debuxos a tinta de Virxilio son un dos máis firmes piares da súa colleita. Nunhas liñas mínimas e espidas consegue o máximo grao de expresión. A singularidade do trazo, o expresivo das sombras, unha verdadeira mestría na comunicación moito máis alá da superficie.

                Presume de ser un dos primeiros practicantes do informal cando por estes lares era algo inusitado, anque Antón Patiño se esquecera del no libro que recolleu aqueles avatares, pero alí estaba o autor na exposición “A Gadaña” e a memoria propia e allea para recordalo tantas veces como sexa necesario.

            Por alí sopran! Abandonar a presa para perseguir a sombra non o fai calquera. Unha cámara pode reiterar momentos, e sempre semellar o mesmo, en distintos tempos, pero poucas veces alcanzará a habilidosa manipulación do artista. Velaí o fito. Un capitán tampouco, baixo ningún concepto abandonará o seu barco, el sempre será o último en saír, escasos instantes antes de que este se vaia a pique e quede a salvo o último pasaxeiro. Virxilio pinta sempre de memoria, anque parta de esbozos que fai a “plain air” e nos que despois se apoia. O del é unha realidade memorizada, unha cámara do pensamento con sentido narrativo. O mar, as cidades, os sonos, as mulleres fermosas, esas desinhibidas cachondas do Paraguai e os lustrosos caldos do Ribeiro. Da súa man emerxen personaxes memoriosos dialogando entre eles e desafiando a propia historia, porque a historia neste caso non a contan os vencedores, senón que esta ten outra autoría.

          A confesión

          Complicidade, sorpresa, admiración, amizade, ilusión. A vida sempre depara sorpresas, algunhas ben agradábeis, aínda que estas se presenten coa escusa do traballo. Ter a honra de colaborar cunha lenda, cun mestre ourensán da pintura, con este torrente de ilusión, é algo máis que un pracer, un inmerecido regalo para a miña persoa. Meses de traballo, de idas é voltas, que endexamais esquecerei. Vivir a historia en primeira persoa, somerxerse na vida de tantos e tantos personaxes vividos por Virxilio foi como disfrutar dunha viaxe permanente no tempo. Con el fixen propios a innumerábeis personaxes dos que tiña pouca ou nula constancia, un deles Luís Vázquez Trabazo, a quen sen dúbida lle seguiremos escrutando o fío. Confioume segredos que de seguro enmudecerán para sempre, pero sobre todo, aínda que sexa cos ollos humedecidos, contaxioume a ilusión por vivir. Gracias Virxilio.