Nota: Tiven a experiencia de compartir algunhas
cousas co mestre, sen lugar a dúbidas o comisariado de “A balada silente do
mariñeiro”(2006), Centro Cultural Deputación de Ourense, foi un regalo. Recupero
para o blog o texto do catálogo. A xenerosidade de Virxilio deixounos un mural
estupendo na segunda planta, na área de formación, momento que recollen as imaxes.
A balada silente do mariñeiro
Viaxe trala balea
O vixía era un home pequeno,
delgado, véndoo subir cara o pao daba a impresión de que todo o mundo podía
facelo. Evidentemente que non era a primeira vez, pero esoutro día, da súa gorxa
emanaba suficiente cantidade de ron para contaminar unha estancia; con toda
probabilidade, esta era a única maneira de soportar, no medio dun mar de xeo, a
frialdade da noite.
O mar estaba calmo, en
silencio detido, debuxando plácidas liñas ondulantes a golpe de vaivén; como se
quixera agochar con premeditado disimulo o segredo que este gardaba nas súas
entrañas, un estrondo cheo de ventos e unha oleaxe infranqueábel que viría máis
tarde. Mentres, a fértil e vaporosa gorxa do vixía anunciounos o que todos nós
estábamos esperando: “Por alí sopran!
Por alí sopran, todos coñecíamos de memoria esas tres malditas palabras.
Demasiado tempo agardando por elas para que tan alcoholizado elemento as
pronunciara de novo. Fíxoo con tanta intensidade, con tanto ímpeto, que dende onde
estábamos resoaron como se saíran do inferno.
Sostén o aceiro como se lle fora a vida, que lle vai. Tempo de espera que
nos enche de anguria, de sufrimento e de tensión contida. “Chegado o momento
non podes fallar!” o mariñeiro pecha os ollos por uns segundos, e póusase sobre
o seu maxín unha vez máis a imaxe dunha serea, dunha desas sempre tan fermosas
e sensuais como esquivas, ás que cando menos o esperas aparecen, facéndote
perder o control coa sinuosidade dunhas cadeiras a medio camiño da emoción e a
fantasía.
O arpoador ten unha
responsabilidade maior que o resto da tripulación, na súa man está algo máis
que o prestixio de todos eles. Vémolo na embarcación como a ese mariño de altas
miras que sempre soñou ser. Un deses homes de antano, rudo e forte, de saúde
inquebrantábel até que o destino se cruce con el nese camiño tortuoso que é a
vida... O noso amigo, é un deses homes curtidos no frío do día, e na esperanza
da noite, seres de acción sempre arredor da inestabilidade do líquido elemento;
homes de mundo, de cidades e portos, nómades porque si, fuxitivos de todo na
dureza das afastadas campañas preto de Terranova ou do Mar do Norte; en
xornadas interminábeis nas que todo era frío e os barcos nodriza, argumentos
dun futuro aínda por vir.
Mariñeiro valoroso capaz de
sacar forzas da enfermidade, moi decidido e animoso; coa mirada sempre posta no
mar, no horizonte. Nese horizonte onde remata o mundo porque se intúe o abismo.
Si, o mesmo mar, calmo, gris, que agora non anuncia medos, pero si tensión. Mira
de esguello ao aceiro, tamén o fai cara esa corda que pende do arpón co que
afrontará o envite, e a frecha que anuncia o destino. “Por alí sopran...!” Malditos
sexades todos.
Claro que si, sen lugar a
dúbidas houbera dado un bo mariñeiro, aínda que tan só fora de memoria, froito
do seu maxín creativo; nunca un mariñeiro calquera, endexamais sería como un
deses seres vaidosos, de terra dentro, mariñeiros temporais que posan no estío
a carón da súa chalupa, para que lles fagan fotos, moitas fotos, coas que
soportar a friaxe do inverno.
Non, Virxilio (Ourense, 1925)
xamais se toma a broma as cousas serias. E menos dende que de neno instalara a
súa mente en alta mar, ollando sempre ao fronte, movendo cos dedos o horizonte,
ideando aquelas nada románticas viaxes transoceánicas, “seguras”, en barcos de
moito vapor deses que sempre chegan ao seu destino, non como outros....
“Por alí sopran!”. Claro que si Virxilio, a balea mergúllase de novo nas
perigosas augas do océano, unha e outra vez, golpeando as extremidades do seu
infinito corpo contra a superficie do mar como quen maldice ao destino; a
proximidade resulta excesiva e perigosa, mentres, a tempestade álzase de pleno,
e o noso arpoador zumega auga por todas partes. De súpeto grita con forza: “dinlle,
amarrádea ben, que non se escape.”
A piques de rematar o relato, a
ficción, a realidade segundo se mire, ou esa pel de metáfora que é a vida, vaise
a iniciar o peor, a fase máis dura, a deses momentos de loita, nos que o home e
o animal semellan estar ao mesmo nivel; non sei se corpo a corpo, pero case, minutos
que parecen horas, e horas que parecen días. Deixándose arrastrar pola balea,
sen destino, sen rumbo fixo, cuestión tan nauseabunda que ofendería ao máis
indigno dos homes que se botara ao mar. Semellar preto do abismo, non é prato
de gusto para ninguén.
Non, o noso amigo non sería un mariñeiro
calquera, de selo, a bo seguro que sería o mellor dos posíbeis.
Un arpoador valente
Se
os ollos son como un espello, nos de Virxilio non hai espazo para a mentira. Nos
ollos contemplamos a vida, os estados de ánimo, a esperanza e incluso a morte; a
fantasía e a mesquindade, as infidelidades e o amor. Nos ollos decatámonos da
presencia de enfermidades, da ilusión do momento, ou da entrega ao verdugo. A
ilusión como a tristura é contaxiosa. Nos ollos de Virxilio non existen
límites, son os vivos ollos dun neno, sempre iluminados cara o porvir, como
luceiros, igual que cando agarda pola balea co arpón pendurado da man, listo
para afundirllo nas costas, e zas!, introducirllo o máis fondo posíbel nese infinito
corpo de animal, enchéndolle de enigmas a pel até anularlle a vida.
Quedarse na superficie das cousas é perigoso, un animal ferido arremete
contra todo o que se poña por diante. É imposíbel vivir toda a vida lambendo as
mesmas feridas, salvo que estas sexan excelsas, sublimes e marcadas polo misterio.
Penso en Fautrier, en Tapiès, ou en Virxilio, como non. Un artista que atopou na
superficie das cousas as claves da súa creación, nesas formas sinuosas, de cores
acendidas, rostros redondeados, e, a materia. A materia que converte cada
enunciado pictórico nunha sorte de escultura bidimensional, baixorrelevos tan recoñecíbeis
que o engarzan co máis salientábel da tradición pictórica galega. Táboas cheas
de pintura e filigranas barrocas na procura do momento para relatar unha atmosfera
plena. Unhas obras que cando as atravesamos coa mirada temos a impresión de
conectar co mellor da escultura de Faílde, co xesto vibrante de Seoane, a descrición
de Colmeiro, e tantos outros, porque todos nós somos memoria, e, Virxilio, para
poñer en pé este exercicio de narratividade envolvente, tivo que mamar das
mellores fontes.
Para o artista, a superficie é unha marca, unha escusa máis dende a que
afrontar o ataque, unha coidada estratexia para seducirmos con unha pintura chea
de impactos e ben remarcada, unha pintura ateigada de historias, que si se
quere, poderíase liquidar dunha plumada, ao mesmo tempo, que se un desexa
introducirse no seu labiríntico trazado lineal, como nese universo
“puntillista” e escenográfico –Jazz Em Streckstrump–, cheo de luces e manchas
de cor, vai ter traballo dabondo. A pintura debuxada de Virxilio dá para iso e
para moito máis.
Virxilio non persegue a realidade, é esta a que o persegue a el, eso si,
unha realidade moi peculiar, idealizada, froito dunha ensoñación constante, duns
encontros “remarcados” arredor da esencia, preñados de lirismo, de melancolía
creativa, e de misterio.
Virxilio non se queda na
superficie porque el sabe como escrutar as sombras, como furgar nas reviravoltas
da vida e mudalas nunha narración detida a base de sentimento, de encadrar as
imaxes contempladas trala fiestra da imaxinación, de ateigalas de simbolismos,
de goce visual. Igual que o arpoeiro persegue a presa até que esta se quede sen
folgos antes de morrer, até ese instante no que o animal malgasta o último
respiro, de igual xeito, el, o noso artista persegue a pintura. E a balea
seguirá aí, somerxida, ao marxe da visibilidade pero arrastrando con forza a pequena
embarcación, abaneándoa con medo nun fuxir apresurado cara ningures; mentres, o
artista, el tamén seguirá incansábel, porque se algo lle sobra a Virxilio son
forzas.
A pintura calada
Adentarse na pintura de Virxilio é como
escoitar as fermosas partituras da natureza, é como introducirse nun dos nosos
bosques e deixarse levar polos sons. Nos enunciados pictóricos de Virxilio
descubriremos unha beleza plena que zumega nostalxia, que recrea momentos que
nos retrotraen a outros tempos; é inevitábel, sobre todo, cando o pintor gozou
dunha vida tan rica, viaxada, con amizades ben gañadas. Uns enunciados silentes
que nos falan ao oído, que nos reclaman a atención dun xeito continuado, que
nos esixen ir retirando as capas de pintura como quen decide afastar a beleza
na procura da mensaxe que figura ao fondo. Que ninguén se engane, estamos ante
unha pintura memoriosa igual que o é o autor, e anque recollida nese obxecto
excelso, preñado de beleza, a simple vista hai moito máis, un universo de
silencios, tan só visíbel para aqueles que son perseverantes, igual que o foi o
autor coa serie dos Xistos, onde os personaxes
aparecen de maneira caprichosa ao ollar cara eles, rememorando momentos tan
intensos como a propia vida.
A presencia da sensualidade é
unha das constantes na pintura de Virxilio. Toda a súa pintura é sensual. O
erotismo, e non só cando este se presenta de maneira explícita, está moi
presente. Dá igual que o motivo sexa unha mariña, un retrato, un bodegón ou un
cartel, todo nel é dozura, todos os enigmas da sensualidade para aterrar nuns tempos
pretendidamente gozosos, e esta é a súa virtude. Hai quen di que pintar é unha
forma de organizar o mundo que nos rodea, para Virxilio esta é unha forma de
gozalo, tal vez por iso na súa pintura a sensualidade se percibe tan xenerosa,
tan excelsa dentro do continente da beleza, un festival, porque igual que lle
pasaba ao vixía co ron, dos poros da súa pintura non zumega outro argumento que
non sexa a sensualidade, e a esgalla.
Matriculouse en “perspectiva renacentista” e “pintura ao fresco”. Trinta
e tres anos e unha beca de seis mil pesetas da Deputación de Ourense. Coma el
dúas mil almas máis tratando de facerse un oco na concorrida facultade de belas
artes de París. Nembargantes, o seu futuro estaba en Pierre Gougne, unha
empresa de pinturas, sete días á semana, cantos anos pasaron, verdade Virxilio?
O que non perdeu cos anos este
autor é a capacidade de investigación, de sorprendermos coa propia arte. As
novas series saídas a partir dos Xistos son un claro exemplo, calquera escusa é
boa para anunciarmos un encontro, para introducirmos no “collage” ou facer uso
das novas tecnoloxías, a fotografía incluída, toda unha sorpresa nun pintor de
raíz tan clásica. Pero, aínda que pareza mentira na súa máis recente obra
sempre haberá un lugar para a sorpresa, para a fantasía. Nas series máis actuais
–os Xistos- introdúcenos nunha especie de xogo de percepción que el mesmo se
encargará de desvelar pouco a pouco, enmudecendo o proceso. Quen de neno non
deixou levar a súa imaxinación pola infinidade de figuriñas ocultas tralas lousas?
Os paseos arredor da súa casa de Tamallancos enchéronlle a imaxinación igual
que ao Quixote llo fixeron as novelas de cabalerías. Non conforme con esto,
agora escruta tamén a outonía nos Chaos de Amoeiro, seguíndolle a pista aos
figurantes dende esa fiestra imaxinaria que el nos presenta.
A exaltación da beleza nas
artes pode colocar o resultado a un paso do abismo, pero el salva as circunstancias
con brillantez, con imaxinación, con esa gran facilidade que ten, a través do
debuxo e a mestría na aplicación da cor. Se unha excesiva ornamentación o
instala ao borde do precipicio, a ferramenta do debuxo sempre acudirá na súa
busca, sempre será a súa táboa de salvación.
É obvio que os debuxos a tinta de Virxilio son un dos máis firmes piares
da súa colleita. Nunhas liñas mínimas e espidas consegue o máximo grao de
expresión. A singularidade do trazo, o expresivo das sombras, unha verdadeira
mestría na comunicación moito máis alá da superficie.
Presume de ser un dos primeiros
practicantes do informal cando por estes lares era algo inusitado, anque Antón
Patiño se esquecera del no libro que recolleu aqueles avatares, pero alí estaba
o autor na exposición “A Gadaña” e a memoria propia e allea para recordalo
tantas veces como sexa necesario.
Por alí sopran! Abandonar a presa para perseguir a sombra non o fai
calquera. Unha cámara pode reiterar momentos, e sempre semellar o mesmo, en
distintos tempos, pero poucas veces alcanzará a habilidosa manipulación do
artista. Velaí o fito. Un capitán tampouco, baixo ningún concepto abandonará o
seu barco, el sempre será o último en saír, escasos instantes antes de que este
se vaia a pique e quede a salvo o último pasaxeiro. Virxilio pinta sempre de
memoria, anque parta de esbozos que fai a “plain air” e nos que despois se
apoia. O del é unha realidade memorizada, unha cámara do pensamento con sentido
narrativo. O mar, as cidades, os sonos, as mulleres fermosas, esas desinhibidas
cachondas do Paraguai e os lustrosos caldos do Ribeiro. Da súa man emerxen personaxes
memoriosos dialogando entre eles e desafiando a propia historia, porque a
historia neste caso non a contan os vencedores, senón que esta ten outra
autoría.
A confesión
Complicidade, sorpresa, admiración, amizade, ilusión. A vida sempre
depara sorpresas, algunhas ben agradábeis, aínda que estas se presenten coa escusa
do traballo. Ter a honra de colaborar cunha lenda, cun mestre ourensán da
pintura, con este torrente de ilusión, é algo máis que un pracer, un inmerecido
regalo para a miña persoa. Meses de traballo, de idas é voltas, que endexamais esquecerei.
Vivir a historia en primeira persoa, somerxerse na vida de tantos e tantos personaxes
vividos por Virxilio foi como disfrutar dunha viaxe permanente no tempo. Con el
fixen propios a innumerábeis personaxes dos que tiña pouca ou nula constancia,
un deles Luís Vázquez Trabazo, a quen sen dúbida lle seguiremos escrutando o
fío. Confioume segredos que de seguro enmudecerán para sempre, pero sobre todo,
aínda que sexa cos ollos humedecidos, contaxioume a ilusión por vivir. Gracias
Virxilio.
